Kilka tygodni temu pisałem o ogarniającej nas „infodemii”. Internet w swoich założeniach miał nam zapewnić łatwy i nieograniczony dostęp do informacji, podczas gdy w rzeczywistości pogrążył nas w chaosie i szumie informacyjnym. Broniąc się przed tym sami zamykamy się w „bańkach informacyjnych” przyjmując jedynie te informacje, które potwierdzają przyjęte już przez nas przekonania, a odrzucając doniesienia, które z naszymi poglądami są sprzeczne. Wyjściem z tego błędnego koła może być wykształcenie u siebie umiejętności krytycznego myślenia.

„Dubito ergo sum”(Wątpię więc jestem) mawiał św. Augustyn z Hippony. Można to rozumieć jako zachętę do dociekania prawdy, do nieprzyjmowania wszystkiego „na wiarę”. Jeden z najbardziej znanych obecnie psychologów - Philip Zimbardo zaproponował listę „sześciu umiejętności” dotyczących krytycznego myślenia. Owe umiejętności polegają na zdolności do udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:

Jakie jest źródło informacji? Nieufność powinny wzbudzać wszelkie anonimowe informacje, a także informacje określone jako pochodzące „z dobrze poinformowanych kręgów”, czy od „osób zbliżonych do…” Z kolei jeśli autor informacji nie ukrywa swojej tożsamości, wskazane jest zastanowić się, czy jest on fachowcem w danej dziedzinie. Bycie celebrytą czy nawet politykiem nie oznacza automatycznie, że jest się ekspertem. Przy okazji warto także się zastanowić, czy osoba przekazująca informację może coś na tym zyskać – np. rozgłos, popularność, albo punkty w wynikach sondażowych…

Czy twierdzenie ma charakter umiarkowany, czy kategoryczny? Warto sceptycznie podchodzić do wszelkich rewelacji określanych jako „przełomowe”, „rewolucyjne” czy negujących całą dotychczasową wiedzę. Ostrożność powinny wzbudzać także szybkie i łatwe „przepisy” na rozwiązanie skomplikowanych problemów oraz rozwiązania kłócące się z tzw. zdrowym rozsądkiem.

Jakie są dowody? Aby móc uznać jakieś zjawisko za fakt, konieczne jest przeprowadzenie badań naukowych. Dowodem nie mogą być czyjeś jednostkowe doświadczenia, a więc badań nie mogą zastąpić anegdoty ani świadectwa najbardziej zaufanych osób. To co wydaje się prawdziwe pojedynczym osobom, nie musi być prawdziwe dla każdego.

Czy wnioski mogą być zniekształcone przez tendencyjność w myśleniu? Tendencyjność taka może mieć charakter emocjonalny – kiedy na przykład bardzo nam zależy na jak najszybszym rozwiązaniu problemu możemy mieć pokusę, aby przyjąć za pewnik pierwsze przychodzące na myśl rozwiązanie. O prawdziwości jakiegoś twierdzenia możemy być przekonani w wyniku „efektu potwierdzenia”, polegającego na skłonności do zapamiętywania zdarzeń potwierdzających nasze przekonania przy jednoczesnym ignorowaniu dowodów, które tym przekonaniom zaprzeczają. W końcu nawet przy prowadzeniu badań naukowych u osób je prowadzących może pojawić się skłonność do interpretowania wyników na korzyść sponsora albo na przedstawianiu ich w taki sposób, aby zapewnić sobie możliwość pozyskania kolejnych grantów.

Czy rozumowanie jest wolne od typowych błędów logicznych? Do takich błędów należy np. tzw. dowód społeczny, kiedy za dowód przyjmujemy występowanie dużej liczby przypadkowych zdarzeń. Do częstych błędów logicznych należą także „fałszywe atrybucje” – czyli np. wnioskowanie o czyimś charakterze na podstawie wyglądu zewnętrznego. Błędami tego typu jest także nadmierne uogólnianie, odwoływanie się do emocji czy przypisywanie własnych poglądów i motywacji innym ludziom. Jednak największe błędy w naszym rozumowaniu wynikają zazwyczaj z… nieznajomości tematu.

Czy zagadnienie wymaga ujęcia z wielu perspektyw jednocześnie? Nieufność powinny wzbudzać rozwiązania, których podstawą są uproszczone założenia. Przykładem takich uproszczeń może być pogląd mówiący, że „Aby zlikwidować bezrobocie, wystarczy odebrać zasiłki”, albo „W celu ograniczenia liczby wypadków należy podnieść wysokość mandatów za wykroczenia drogowe”. W rzeczywistości rozwiązanie większości problemów społecznych wymaga współpracy specjalistów z wielu różnych dziedzin.

Grafika ze strony: https://mysleniekrytyczne.edu.pl/co-to-jest-myslenie-krytyczne/